La gran obra de Ugrešic es una incomparable aventura autoficcional que sumerge al lector en un laberinto literario para reivindicar el poder de los relatos. Todo un artefacto complejo y oscuro que conjuga pasión, humor y erudición, de la mano de una de las voces más importantes del panorama europeo actual.
El zorro es un bastardo: un ser salvaje, tramposo y ladrón, una criatura que no respeta las normas ni los límites; exactamente como el escritor. Y también como la voz de esta historia, fragmentada y multilingüe, que quizá podamos llamar «novela». Solo hay una pregunta: ¿cómo se crean los cuentos? La narradora, en su búsqueda de respuesta, irá desde los Estados Unidos hasta Japón pasando por Rusia, Italia y Croacia, y nos hablará de escritores con autobiografías secretas, de artistas laureados gracias a sus viudas, de romances marcados por la irrupción de la guerra y de niñas que convocan con unas pocas palabras todo el poder de la literatura. Nabokov, Pilniak, Tanizaki� Conferencias, clases y entrevistas. Y juego, sobre todo, juego, en un brillante rompecabezas que conjuga vivencias, reflexiones e invención y que nos invita a explorar la engañosa frontera que existe entre la realidad y la ficción.
Dubravka Ugrešić was a Yugoslav, Croatian and Dutch writer. She left Croatia in 1993 and was based in Amsterdam since 1996. She described herself as "post-Yugoslav, transnational, or, even more precisely, postnational writer".
Dubravka Ugrešić earned her degrees in Comparative Literature, Russian Language and Literature at the University of Zagreb, and worked for twenty years at the Institute for Theory of Literature at Zagreb University, successfully pursuing parallel careers as a writer and a literary scholar.
She started writing professionally with screenplays for children’s television programs, as an undergraduate. In 1971 she published her first book for children Mali plamen, which was awarded a prestigious Croatian literary prize for children’s literature. Ugresic published two more books (Filip i Srecica, 1976; Kucni duhovi, 1988), and then gave up writing for children.
As a literary scholar Dubravka Ugrešić was particularly interested in Russian avant-garde culture. She was a co-editor of the international scholarly project Pojmovnik ruske avangarde, (A Glossary of the Russian Avangarde) for many years. She rediscovered forgotten Russian writers such as Konstantin Vaginov and Leonid Dobychin, and published a book on Russian contemporary fiction (Nova ruska proza, 1980). She translated fiction into Croatian from Russian (Boris Pilnyak, Gola godina; Daniil Kharms, Nule i nistice), and edited anthologies of both Russian contemporary and avant-garde writing (Pljuska u ruci, 1989).
Dubravka Ugrešić was best known in the former Yugoslavia for her fiction, novels and short stories: Poza za prozu, 1978; Stefica Cvek u raljama zivota, 1981; Zivot je bajka, 1983; Forsiranje romana reke, 1988.
Her novel Forsiranje romana reke was given the coveted NIN-award for the best novel of the year: Ugrešić was the first woman to receive this honor. Croatian film director Rajko Grlic made a film U raljama zivota (1984) based on Ugrešić’s short novel Stefica Cvek u raljama zivota. Ugrešić co-authored the screenplay, as she did with screenplays for two other movies and a TV drama.
In 1991, when the war broke out in the former Yugoslavia, Ugrešić took a firm anti-nationalistic stand and consequently an anti-war stand. She started to write critically about nationalism (both Croatian and Serbian), the stupidity and criminality of war, and soon became a target of the nationalistically charged media, officials, politicians, fellow writers and anonymous citizens. She was proclaimed a “traitor�, a “public enemy� and a “witch� in Croatia, ostracized and exposed to harsh and persistent media harassment. She left her country of origin in 1993.
Dubravka Ugrešić continued writing since she began living abroad. She published novels (Muzej bezuvjetne predaje, Ministarstvo boli) and books of essays (Americki fikcionar, Kultura lazi, Zabranjeno citanje, Nikog nema doma).
Her books have been translated into more then twenty languages. Dubravka Ugrešić has received several major European literary awards. In 2016, Ugrešić won the Neustadt International Prize for Literature.
On March 17th of 2023, one of Europe's most distinctive essayists, Dubravka Ugrešić, died in Amsterdam at the age of 73.
Dvostruki utisak. S jedne strane, gotovo sve vreme dok sam čitala osećala sam čistu toplinu prepoznavanja: ovo je moj svet i moja književnost u kojoj može srećno da se raspreda o jednoj jedinoj Piljnjakovoj priči i da se ponire i u analizu forme i u biografsko i autobiografsko zaleđe te povesti (a Piljnjak je majstor sažetog i očuđenog pripovedanja, mnogo više nego što ovde dolazi do izražaja), i da se paučinastim nitima ta priča poveže sa istorijatom naratorke, ali i s drugim pričama i biografijama, što stvarnim što izmišljenim, koje će Dubravka Ugrešić okrznuti u daljem toku pripovedanja. Ugrešićka se ovde često vraća ne samo detaljima svoje autobiografije o kojima je i ranije pisala, već i svojim starijim tekstovima, kroz diskretne aluzije i reference koje ubacuje kao zrnca peska u točkiće mehanizma. Tako se nepoznata turistkinja odjednom s mnogo poznavanja i ljubavi raspriča o nekom detalju iz Gospođe Bovari, podsećajući nas na Forsiranje romana reke, a kroz celu Lisicu leluja se silueta pisca Levina kojim se autorka ranije već bavila, provlače se oberiuti i ruski formalisti - i opet, kad nenadano sretnem nekoliko odabranih rečenica Viktora Šklovskog, obradujem se kao da sam srela starog prijatelja na ulici. I sve je to, i stvarno i izmišljeno, brižljivo posloženo i izukrštano i funkcioniše kako je i nameravano.
Ali s druge strane. S druge strane je osnovni ton ove knjige a to je duboko, lično osećanje životnog poraza. I ja skroz razumem ljude koji se ovde na Gudridsu žale da je ovo smorno ili čak dosadno (lažem, shvatam ih, ali ne razumem) jer. Kako ovo da formulišem. Pa lakše je prihvatiti i zavoleti nihilizam, mrak i očajanje kad su očito plod bolesti (eno pun je svet ljudi koji se lože na nesrećnu Saru Kejn) a još lakše kad su plod filozofskogTM pozeraja (svet je još puniji ljudi koji se lože na Siorana); ali kad naiđete na ovakav tekst nekoga čije su prve knjige ipak zračile životnom radošću i vedrinom ako ne baš i optimizmom, kad se suočite s time da osoba koja je čitav život provela boreći se i ne pristajući na kompromisno uklapanje u sredinu, na kraju uz gorčinu, na vetrometini, zaključuje kako joj to ništa nije vredelo i ništa nije postigla, ni ona ni njoj slični... e da, to je nešto što niko ne voli da čuje/pročita. Književni smak sveta i jedenje beba (jeste, Kormače, u tebe gledam) lakše se podnesu nego realna, svakodnevna totalna poraženost na koju možemo sutra i sami natrapati. Kad je čula da je Dubravka Ugrešić umrla, drugarica mi je poslala poruku koja je išla, otprilike - dobro je i ovoliko izdržala, mnogo je teško kad nemaš nikog svog i nigde ne pripadaš. I to je, u pola rečenice, to.
“Fox� is such a strange yet fascinating book, impossible to classify in traditional categories: a philosophical travelogue is the best I can come up with. Using the mythology of the fox, across cultural traditions, as the writer’s totem, Ugresic recalls journeys and encounters as she seeks to truly understand where stories come from, how do we tell them, how to they evolve and shape-shift, and why it all matters.
I read a collection of her essays last year (/review/show...), and just as in that book, some traits of her personality are impossible to ignore: she is extremely intelligent, but also quite snob and deliberately keeps people at a distance. It makes sense, really, given her history and politics (). But there is also no doubt about her talent, the sharpness of her insights and the love of poetry that flows into her prose.
I would not know how to summarize this book, I’m not sure its possible to do so adequately, but if you enjoy Eastern European history and literature, this book is a thought-provoking exploration of stories and the lives of writers from that region - and their significance in a post-Soviet world. It made me want to read much more Bulgakov and Nobokov.
Human life is but a series of footnotes to a vast obscure unfinished manuscript. Vladimir Nabokov, Lolita
Fox, translated by Ellen Elias-Bursać and David Williams from Dubravka Ugrešić's 2017 original, will I suspect be a strong contender for the 2019 Best Translated Book Award. It is certainly an intriguing, thought provoking and cleverly constructed novel, if not always a page-turner of a read.
Towards the end of the novel the narrator (who bears a strong resemblance to, but isn't quite, the author) comments:
Today everything can be fished from the blessedly de-hierarchized archive of the internet. Before, in the BG (Before Google) age, one’s imagination compensated for the lack of information. Only twenty years ago the world was alluringly mysterious and vast. Today, like some divine mechanical llama, the internet spits in our faces its indifferent answers. And the answers are, in proportion to the ease with which we retrieve them, weightless, unreliable, and fluid.
And in many respects this novel plays with the reader's expectations as to what a novel is, but also what information is or is not reliable.
The novel is in six separate, but related, sections and the first begins with an epigraph:
The real literary fun begins the moment a story slips an author's control, when it starts behaving like a rotating lawn sprinkler, firing off every which way; when grass begind to sprout not because of moisture, but out of thirst for a near source of moisture. I. Ferris, The Magnificent Art of Translating Life Into a Story and Vice Versa.
The interested reader attempting to further source this epigraph will be somewhat frustrated as Iva Ferris appears to be fictional. Her fictional identity is explained in a later section where she appears as a literary scholar and expert in the Russian avant-garde - as is the narrator and author. Specifically the fictional Ferris focuses her work on the real-world writer Boris, also known as Doivber, Levin (one of the briefest of footnotes in Russian avant-garde literature), a founder of the Oberiu group (Russian: ОБэРИу - Объединение реального искусства; the Union of Real Art - see and ). Levin was killed during the 2nd World War on the Leningrad front, but in the novel's world Ferris argues that he faked his own death, to escape the Stalinist purges that accounted for most of his contemporaries even before the war, and hints that she might even be his daughter.
The first section of the novel itself focuses on another Russian avant-garde writer, Boris Pilnyak (who Ugrešić has translated from Russian to Croatian) and in particular his 1926 short-story Rasskaz o tom, kak sozdaiutsia rasskazy. In English this was translated as “A Story about how Stories Come to be Written� by Beatrice Scott in collection The Tale of the Unextinguished Moon and Other Stories. Pilnyak's tale in turn comments on the story of the seemingly fictitious Japanese writer Tagaki (possibly inspired by Tanizaki Jun'ichirō), who married a Russian girl he met while serving there as an army officer, and took her back to Japan where, unbeknownest to her, he found literary fame by writing a book about her, appropriating her life story for his art. She in turn writes an autobiography about her experience with him.
In his story, while researching the tale, Pilnyak is take to a temple above Kobe devoted to the fox and he comments in the story:
The fox is the god of cunning and treachery; if the spirit of a fox enters a person, the person's tribe is accursed. The fox is the writer's totem.
(although the copy of the story I can find online doesn’t contain that latter sentence, or at least not sequentially)
The author herself ends up encountering Pilnyak's son (the author having been executed in 1938, accused of being a Japanese spy due to his visits and cultural connectivity to the country):
In this Moscow—where philologists, both local and foreign, hunted witnesses to the previous epoch; where the widows of famous writers were worshipped (Nadezhda Mandelstam, for example); where anyone who had survived, outlived others, and was in a state to testify about it, was worshipped; where the world was alive with memoirs, mementos, and diaries, with collectors and archivists, with artists real and phony, with those who had ‘sat� (sidet�), i.e. been in a camp, and those ashamed that they hadn’t—I met Pilnyak’s son, Boris. I didn’t think of myself as a “hunter�; the pervasive zeal for biographism held no appeal, though I understood where it came from. In this milieu, the battle won by the Russian Formalists—the great battle for the text of a work of art—proved futile. The texts of innumerable authors disappeared beneath a stampede of biographical details.
If this is all rather complex and meta-fictional, the second section has rather more fun with the widow of a famous writer, also called Levin but seemingly a different and fictitious one. The widow has assumed his literary estate, creating a monument to him into which she inserted herself and proves to be much more of a draw at a literary festival than the narrator herself who appears alongside her. The rather one-sided exchanges between the widow and the narrator are very much in the style of Cusk's (later) Kudos, albeit with a distinct difference: the widow gives the narrator her firm views on the narrator's own life and writing career based on her limited observations.
Later sections of the novel roam (like the author herself) to Croatia, Bulgaria, England, Arizona, Amsterdam and Italy and feature Mikhail Bulgakov (particularly the latter's line “manuscripts don't burn" / "рукописи не горят� from the Master and Margarita) and Nabakov, particularly his lepidopterological studies, one section focusing on the role of Dorothy Leuthold in him discovering a new species of butterfly, a real-life story but one the narrator embroiders rather colourfully:
Dorothy Leuthold became an essential footnote to the history of modern literature through no effort of her own. She had no qualifications for it (Can somebody actually qualify to be a footnote? Oh, yes!), nor did she have the inclination to be anything of the kind. Leuthold is, nevertheless, a footnote appended to the great cultural text known as “Vladimir Nabokov.� And while this is a cultural text that expands daily, Leuthold remains the same miserly and mysterious footnote she was at the outset, and this—in our day and age, when the number of footnotes and their size often threaten to engulf the text—is a genuine rarity. [...] Although Dorothy Leuthold is mentioned by many authors, notably Brian Boyd, another of Nabokov’s biographers, Nabokov himself, and Robert Michael Pyle in his article “Between Climb and Cloud: Nabokov among the Lepidopterists,� the itinerary they followed on their trip from the East Coast to the West Coast—which Leuthold planned and pursued with a martial rigor—has stirred more interest than has the actual person of Dorothy Leuthold. The trip, which began on May 26 and lasted precisely nineteen days, was, among other things, an excellent introduction to the America of motels that Nabokov would later describe in his masterpiece, Lolita. The very names suggest the Nabokovs stayed in cheap roadside lodgings (Motor Court Lee-Mead, Cumberland Motor Court, Wonderland Motor Courts, Motor Hotel), while other names of equally cheap lodgings tend to push the reader toward the symbolism of the “memorable experience� (the hotel, for instance, where they stayed at the Grand Canyon and where Nabokov made the big “find� of his butterfly was called Bright Angel Lodge!).
Overall a fascinating and complex novel, one I struggle to do justice. Other reviews include:
Dok mi je s jedne strane sasvim jasno zbog čega bi ovakav roman, ili makar neki njegovi delovi, mogao da bude značajan, s druge ne želim da pročitam nijednu više postmodernu papzjaniju, makar je napisala i Dubravka Ugrešić. Neki delovi romana su manje dosadni od drugih, neki zaista jesu efektni i adresiraju bitne, savremene teme, ali je moj dominantan utisak i dalje autorkina pregaženost vremenom, do koje ne bi došlo da nije tog uvređenog, elitističkog, na samom kraju pomirljivog tona, ironičnog predavanja štrafete budućim književnicama, u čiji se talenat i umeće suštinski ne veruje. Trojka, jer je roman, uprkos svemu, dobro napisan i ako vas ne udavi sasvim, postoji minimalna mogućnost da vas motiviše na istraživanje.
In this multifaceted, sprawling and uncategorisable work, Dubravka takes the reader on a vulpine exploration of émigré and literary travails, in a world increasingly heedless to either. A stellar performance with her usual super-erudition and cutting wit.
Sueño zorros de plata. Viran en bosques líquidos, se derraman, fluyen a toda velocidad. Relámpagos. Brevísimos brotes de luz entre la sombra. De vez en cuando estiro la mano y siento que me lamen los dedos. Despierto. Dibujo en el aire de la habitación su silueta. Galilea duerme entre mis piernas. María duerme junto a mí. ¿Es así como se escribe un cuento? En el pasillo, los zorros del sueño parecen invitarme a perseguirlos. Juego a ignorarlos. Me acurruco entre los cuerpos amados y vuelvo a dormir. Ya llegará el momento de seguirles la pista. Ya llegará el momento de que también yo me asuma un poco zorro.
Me gusta imaginarla en un avión, quizás porque como su patria no existe, o como su patria se perdió, o como su patria desapareció en las divisiones políticas posteriores a la guerra, entonces el avión como lugar flotante es ideal para ubicarla. Me gusta imaginarla, además, dormida, porque ella pregunto “¿Para qué realizar una obra cuando es mucho más bello soñarla solamente?� (129) y entonces le concedo, con la generosidad imaginaria que quiero imaginar me caracteriza, el don de dormir y soñar en mi mente. Para que sueñe obras, para que en el reino de su mente se perfilen las cosas que quizás no llegue a escribir nunca. En el avión, en las sillas que rodean su silla de durmiente, todos los pasajeros son zorros. Zorros de plata, como los de mis sueños, que cuidan el sueño de Dubravka Ugresic.
¿Dónde clasificar este libro de Ugresic? ¿Es Zorro un libro de cuentos, un libro de ensayos, una novela, una biografía, unas memorias, un libro de crónicas? Mamífero ligero de la familia de los cánidos, elude la definición como las trampas. Gira sobre sí mismo, se desliza sobre las hojas sin ruido, salta entre las cercas que lo rodean, al final de la página se oculta en la madriguera cuya entrada es el punto final. Allí dentro, en el reino tras la lámina de papel, en la dimensión que contiene cada palabra, descansa hasta su próxima correría. Zorro es, ante todo, una pregunta, la pregunta de cómo se escriben los cuentos. Y es una posible respuesta, una posible manera de decir que quizás así se escriben los cuentos. Con mucho de observación en la noche, con mucho de moverse suavemente, con mucho de saber mirar y saber oír y saber callar. Seguimos su rastro entre las páginas y al final no sabemos si le hemos visto perderse en la noche, o si sólo fue su sombra la que desapareció ante nuestras narices, sin dejar rastro.
Creo que lo que quiero decir es que, si tuviera, si realmente tuviera, si estuviera obligado a calificar Zorro tendría que utilizar adjetivos como “inteligente�, o “elusivo�, o “temerario�, o “ingenioso�, o “crítico�, y que en cada caso estaría siendo y no fiel a mi lectura. Porque no es posible dar cuenta de lo que Ugresic propone, de su apasionada defensa del espíritu humano incluso en los momentos donde parece que se deslíe su fuerza, que se difuminan sus alcances. Porque Ugresic es consciente de la idiotización del mundo, de los más o menos acelerados proceso que parecen fundir nuestro sentido de lo colectivo, de lo sagrado, de lo arduo y alivianarlos para el consumo patológico de un entretenimiento atravesado por la idea del triunfo, del éxito, que al final resultan ser cuantificables, siempre, desde una lógica económica.
¿Cómo oponerse a esas voces que llaman a la oferta y la demanda, que pujan y que suben su oferta en la subasta, que más que cuentos, que más que historias esperan la posibilidad de hacer suyo un trozo de autor embalsamado para conservar en la mesa de centro de la sala, que desean la reliquia por la fama de la reliquia e ignoran deliberadamente el milagro? Ugresic ofrece una respuesta posible. Correr, correr a toda prisa, pero sin ocuparse de llegar a ninguna meta. Correr por el gozo de correr, de sentir bajo la almohadilla de las patas el terreno, evitando a cazadores y a sabuesos. Correr como corren los zorros y en el punto final, una vez queda atrás la entrada a la madriguera, acurrucarse para dormir. Y volver a preguntarse, soñando, ¿de qué están hechos los cuentos?
Kraj me najviše namučio, posebno što je naglasio presipanje iz šupljeg u prazno koje se provlači kroz celu knjigu, koju još uvek ne mogu da definišem. Kombinacija autobiografskog i fiktivnog, putopis, kritika, književna teorija, ruski pisci koji verovatno zanimaju samo autorku... Daleko od toga da je ovo loše napisana knjiga. Bilo je delova koji su mi značili i koje ću dugo citirati. Vidi se da je tu bilo dosta istraživanja, a pošto sam i sama malo istraživala, saznala sam da se autorka ovde bavi istim temama kao i u svojim prošlim delima, sa posebnim akcentom na migracijama i bivšoj Jugoslaviji. Naravno da se ne može pobeći od snishodljivosti i elitizma, mislim da najviše zbog toga ne mogu da dam ocenu 4.
Лисицата е тотемното животно на писателите - тя е хитра, прави номера, промъква се тук и там и прескача националните граници (дори и границата между живота и смъртта). Тя е неуловима и поради това самотна, но пък й остава утехата да съчинява истории и да изгражда светове. (Мисля, че с всяка изминала книга все повече харесвам Дубравка Угрешич).
"Tengo la impresión de que usted está en un estado permanente de rebelión interna. Se le nota en la cara cómo se queda enganchada a todo; no logra pasar sin que algo la roce. Está en fricción permanente con el entorno. Constantemente clama por la justicia. Y la justicia no existe, supongo que ya se ha dado cuenta. La obsesiona la sensación de que, por mucho que haga, ya no es visible, de que no existe..."
Sin tenerlo planeado, como me ocurre últimamente mucho en cuanto a lecturas elegidas, salgo de “La mujer del teniente francés� que es una novela sobre cómo escribir una novela, y me sumerjo en este texto de la Ugresic que no es una novela pero realmente también es una obra sobre la escritura, con lo cual vuelvo a embadurnarme de pura metaficción�.vida y arte, y repito, sin haberlo planeado. También vengo de leer Nabokov y su Lolita, una novela embaucadora como pocas y aquí Dubravka Ugrešić le dedica un capítulo entero a Nabokov, sus mariposas y un viaje que hizo por América mientras una de sus estudiantes, Dorothy ("Neonympha dorothea dorothea"), le servía de chófer, un viaje que le sirvió como experiencia para su Lolita. Con esto quiero decir, que últimamente mis lecturas se componen de coincidencias y no sé cómo una me lleva a la otra pero lo que me asombra es que suelen estar conectadas dentro de lo caótico de las elecciones. Con Dubravka Ugrešić se aúnan estas coincidencias o casualidades o simplemente conexiones: la metaficción, el autor como gran embaucador (relacionado en ese zorro del título, que se repite una y otra vez durante el texto), la construcción de una obra artistica.
"Los zorros son criaturas solitarias. Les gustan los espacios abandonados, añadió un poco ausente."
Zorro está repleto de escritores, obras, referencias literarias que la Ugresic relaciona continuamente con lugares y personas del ahora mismo, de lo contemporáneo, y hasta tal punto llega el embaucamiento de Dubravka Ugrešić que me pregunté durante la lectura ¿qué ha sido ficción y qué autobiografía en Zorro?? Hubo momentos en los que si me llama la atención un dato y uso internet para investigar y me doy cuenta de que ese libro o ese autor que menciona (hasta ahora desconocido para mí) realmente existieron, pero hubo otros momentos que investigué otros datos y sin embargo, no encontré información. La gracia está en que la autora camufla tan bien lo real con lo inventado, que construye una especie de ensayo sobre historias, que finalmente no supe si hablaban realmente de ella o todo fue un invento, pura ficción. Me asombra haber llegado al final de este libro sin estar segura de ello, pero al mismo me ha maravillado como la simbiosis de personajes ya sean ficticios o reales, lugares, personajes que resucita en pequeñas historias, hayan conseguido dar a luz un libro tan especial.
"Vivía a orillas del mar Negro, en la ciudad de Varna, iba al liceo, adoraba las películas y los libros ( ¡particularmente las novelas con nombre y apellido femenino en el título!)..."
[...]
"...apearse unos kilómetros antes de Zagreb y encontrarse en la oscuridad de una estación de tren de provincias sumida en la desolación y el abandono. Allí no la esperaba nadie. Esa estación oscura y abandonada se grabó en el corazón de mi madre como un hierro candente, como la primera traición dura y dolorosa."
Dubravka Ugrešić combina historias personales sobre su madre al inicio con un capítulo entero dedicado a su sobrina hacia el final mientras lo mezcla con observaciones sobre el día a día, sobre sus asistencias a conferencias y la forma en que traba conocimiento con gente que pasaba por allí y y que ya no volverá a ver pero que le dejan un poso; reflexiona sobre el trauma de la guerra en la antigua Yugoslavia que la convirtió en una exiliada croata afincándose en Amsterdam, pero al mismo tiempo enlaza historias que transcurren en Japón, Nápoles con Rusia o con la misma Croacia y entiendo que puede resultar una autora incómoda en su país porque cuando aborda la cuestión de los refugiados, el feminismo, el mundo académico y el editorial, la corrupción imperante tanto en la ex Yugoslavia como en la actual Croacia, el exilio etc, lo hace siempre desde una perspectiva muy penetrante y aguda. No es una autora complaciente, todo lo contrario�
“Nuestras relaciones con otras personas son tóxicas nuestro entorno es tóxico, los alimentos que comemos son tóxicos. Tóxico es la palabra clave de nuestro tiempo."
[...]
"-Y sin embargo no me pregunta cómo los jueces croatas se han trocado de jueces en delincuentes!! ¡Pues ya ve, no fue Albert Einstein el que llegó al poder en este país, sino unos vulgares delincuentes!"
[...]
"-Y yo me he cansado. -¿De qué? - Del entorno, de la eterna estupidez y de la grosería. La estupidez y la groseria son un cóctel mortal. Los nuestros no son amables, morirían antes de proferir una palabra amable. Somos una cultura campesina, la gente está convencida de que en cualquier gesto amable acecha el chantaje o el engaño."
…]
"Hoy en día el festival literario no se diferencia mucho de las ferias medievales, en las que el público pasea de una carpa a otra, del tragafuegos al juglar. Los escritores hoy ya no molestan al público con lecturas, sino que llevan a cabo una suerte de espectáculo. El público educado con la tv e Internet, es literariamente cada vez más analfabeto y busca un entrenimiento rápido e inequívoco..."
El texto está dividido en seis partes, claramente diferenciadas, que podrían ser pequeños ensayos o divagaciones pero, realmente son pequeñas historias relacionadas unas con otras en el espacio, y el título de la primera sección, el primer cuento, creo que sienta las bases sobre esta metaficción “Un cuento sobre como se crean los cuentos�, que a la postre será una reflexión continua sobre este tema de la creación artística. Dubravaka toma el título de su primera historia de un cuento del escritor ruso Boris Pilnyak, y es una primera sección que me ha maravillado por cómo relaciona los personajes de este cuento de Pilnyak con sus propios padres y los recuerdos de su vida. Se desvía una y otra vez del cuento de Pilnyak para abordar su vida, sobre todo su madre. Realmente es un comienzo arrollador.
“Nunca se le ha ocurrido que existen personas con la goma de borrar preparada para borrarla; personas dispuestas a clavarle el puñal; personas dispuestas a pisotearla... ¿Por qué? Simplemente porque usted es un poco más visible que ellas, mide un centímetro más que ellas. La mayoría de la gente no lo soporta. No tiene hijos, no es una inválida, no es suficientemente fea y no está casada, es mujer, se ha echado al monte, canta, no rinde cuentas a nadie, todo esto es un superávit de libertad, que no se perdona fácilmente."
"- Las mujeres clamamos por tener conversaciones -dijo-, Se trata de un hambre que dura ya siglos. Algo que no les sucede a los hombres. Ellos mantienen una conversación constante. Con otros varones, por supuesto."
También resulta iluminadora la forma en que Dubravka Ugrešić aborda el tema de la mujer en el mundo sobre todo literario, lanzando ejemplos a lo largo de todo el texto pero sobre todo en la segunda historia El Arte del equilibrio, donde la viuda de un prestigioso escritor ya fallecido, a quién conoce durante unas conferencias, y casi sin haber escrito una linea en su vida, es mucho más popular que los asistentes a esa conferencia literaria. La agudeza de Ugresic a la hora de definir estos tiempos en los que si no brillas llamando la atención más que por cuestiones más internas, no eres nadie, se convierte en una especie de repetición a lo largo de todo el texto. Y me gusta la forma en que la Ugresic aborda el feminismo, sin aljaracas, sin banderas llameantes simplemente relatando historias del día a día, de momentos en un avión, o en un banco hablando con alguien.
"- A mi me respetan los hombres. ¿Por qué? Porque sé cual es mi -sitio-. Yo he servido y complacido obedientemente el talento literario de un hombre, he servido a la mente masculina, soy, por lo tanto, la dream girl de muchos varones, soy también su viuda potencial. Para Levin he sido secretaria, archivera, editora, esposa, agente...No he vuelto a casarme, he seguido sirviéndolo después de su muerte..."
Cada una de las seis partes de este libro aunque no sean una novela, si que podrían formar pequeños cuentos que forman una especie de collage donde toca múltiples temas, pero siempre exponiéndose a sí misma, desnudándose emocionalmente, así que aunque haya mucho de ficción aquí, yo diría que a mi no me ha embaucado en momentos concretos en los que Dubravka Ugrešić se desnuda totalmente frente al lector. Películas, libros, datos históricos, ficción y finalmente, ella, Dubravka Ugrešić hablando cómo dar a luz una novela usando un narrador que aunque parezca anónimo debe tener mucho de ella misma, aunque aquí está la gracia de lo que nos cuenta, poder distinguir la ficción de lo real, aunque ¿es realmente importante o necesario saber distinguirlo???. La verdad es que últimamente me están flipando estas autoras croatas a las que quiero seguir descubriendo y Dubravka Ugrešić es una de esas autoras politicamente incorrectas, a veces tan seca como una cuchilla de afeitar y así y todo profundamente conmovedora en muchos momentos. No la dejéis pasar.
"Bueno, las escaleras no eran la verdadera causa, el pinzamiento en la espalda va a la par con otras señales menos palpables: una inquietud interior que no tiene causa visible, la sensación de malestar inconsciente debido a la situación en la que nos encontramos metidos en contra de nuestra voluntad, la sensación de engaño que apenas se intuye en el aire, como la lluvia."
Esta obra no parece una novela, sino un potpurrí, con tendencia a un Aleph, que incluye, anécdotas, comentarios sobre obras y escritores y reflexiones, con algunos toques de humor (al modo de de Tocarzuk). Sólo he conocido a esta autora croata por sus aspectos autorreferenciales (aunque , tiene un formato que simula ser una novela),
Dubravka no es una persona complaciente, como se puede ver en su humor y sus críticas corrosivas; su carácter hace que su escritura sea más interesante, aunque a veces cansadora.
“Tengo la impresión de que usted está en un estado permanente de rebelión interna. Se le nota en la cara como se queda enganchada a todo; no logra pasar sin que algo la roce. Está en fricción permanente con el entorno. Constantemente clama por justicia. Y la justicia no existe, supongo que ya se ha dado cuenta. Por el momento cree que no vale la pena hundirse en las arenas movedizas, que el tiempo la ha pisoteado, que está fuera de este mundo y que todo ha ocurrido fuera de su control. Le obsesiona la sensación de que, por mucho que haga, ya no es visible, de que no la oyen, de que no existe.�
Tengo mis dudas sobre el valor de la escritura autorreferencial: me parece más comprensible en autores que además tienen una obra que mostrar; como Hemingway con (pero también escribió o , entre otras). No me la explico en el caso de la saga de Mi lucha de Knausgard. Dubravka tiene algunas obras de ficción, aunque ninguna en un idioma que pudiera leer. Y por lo que he podido leer, es una escritora que quedó muy traumatizada y marcada por la implosión de Yugoslavia; ya nada fue igual después de eso.
Tiene algunos comentarios que me resultaron interesantes:
"Observando a la gente que se arrastraba obedientemente detrás de sus guías con la botellita de agua en la mano, los bastones, las gafas, y recordando las risas descontroladas de los hombres al ver el pene en forma de trébol asimétrico grabado en un bloque de piedra, tuve un repentino ataque de misantropía". (de Dubravka en Nápoli & Pompei.
“¿Te das cuenta de dónde está la diferencia? Esta mujer no sabe si Múnich está en Europa, pero está absolutamente segura de que llegará allí. Por eso se durmió con tranquilidad.� (de un ciudadano de los Balcanes, sobre una turista americana).
“Desde hace años no logro entender por qué el viajero delante de mí siempre reclina el asiento, aunque sabe muy bien que al hacerlo me aplastará las rodillas y el café que tomo se derramará en mi regazo.�
“Las categorías y los géneros literarios, como metáforas de la vida humana, se han desgastado por el uso exagerado, pero las vidas humanas no se han cansado en absoluto de ser auténticas novelas, dramas, tragedias, farsas, cuentos sin contar, obras teatrales y novelas de amor. A la gente le gusta todavía comparar su vida con una novela (‘¡Oh! Si yo te contara mi vida, sería una auténtica novela�), con un escenario teatral o con un cuento.�
Detuve la lectura de la obra en su momento, durante el capítulo dedicado a la literatura rusa, particularmente la generación del ´30, su especialidad académica. Personalmente, por un mayoritario desconocimiento de autores y obras, me encontré perdido y empantanado; y he preferido dejarlo para otro momento (u otra vida), y retomar en el capítulo posterior. De ellos me han quedado Borís Pylniak, y su "Cuento sobre cómo se escribe un cuento"; y por alguna razón, Doivber Levin (seudónimo con reminiscencias de oso y metáfora de cómo las Revoluciones se devoran a sus hijos).
Y la inevitable la figura de Isaiah Berlin y su obra , en el que presenta su caracterización de las personas con la figura del erizo (con el que Dubravka parece identificarse; ver primer párrafo) y el zorro, solitario e indiferente, maestro del engaño y patrono de los escritores, y que da título a la obra, y también hace de apertura y de cierre.
Una buena obra; por momentos muy interesante; por momentos abrumadora.
Ovu knjigu bismo pre mogli da posmatramo kao književne beleške i znakove pored puta Dubravke Ugrešić nego kao roman ili zbirku pripovetki. Tok knjige nije određen bilo kakvom logikom kontinuiteta, već isključivo onim što D. Ugrešić kao spisateljicu u određenom trenutku zanima - što samo po sebi nije greh - ali to što nju zanima nije uvek i zanimljivo, a katkad je i u kontradiktornosti sa onim što je ranije rečeno (npr. uzroci rata u bivšoj Jugoslaviji). Iako autorka na samom početku petog dela knjige ispisuje divan paragraf o banalnim mislima u književnim delima (naziva ih papiranitim filom za "fortune cookies"), ona i sama u esejističkim segmentima knjige neretko stvara jeftine i banalne formule i teorije. Uzmimo sledeću sliku kao primer: Autorkina mala nećaka tokom dopisivanja ne koristi konvencionalni jezik, već emotikone. Umesto nekolicine logičnih objašnjena (lakše je i brže uneti smajli koji se smeje nego napisati Hahahaha; pospešuje se izomorfizam značenja; konvencionalni jezik lišen je likovnih elemenata, koji su nezaobilazan deo izraza mlađe populacije), autorka zaključuje sledeće: "Ona osjeća da konvencionalni jezik nije njezin. To je jezik (...) kojim odrasli muškarci šalju svoje poruke. Ona već sada osjeća u tom jeziku muško nasilje i svoju isključenost". Ovakav hiperdeterminizam je toliko veštački, toliko pojednostavljen, toliko nespretno umetnut da čitaocu ostaje samo to da prevrne očima i razmisli vredi li knjiga daljeg čitanja. Ipak, odgovor na takvo pitanje bio bi "Da", jer su pojedine epizode zaista zanimljive i lepo ispričane. Dubravka Ugrešić je u ovoj knjizi najbolja tamo gde je najintimnija. Kada želi da progovori o krupnim temama - o nacionalizmu, fašizmu, mizoginiji... - to čini prilično nezgrapno, kao da umeće parole, kao da se nad dotadašnji tekst nadvio neki bilbord sa reklamnom porukom. Poseban je paradoks to što se ja sa suštinom tih poruka najčešće u velikoj meri slažem, ali su iznete na tako pojednostavljen i bolno banalan način da mi deluju kao da su fil za "fortune cookies" NGO aktivista.
Ugresic is one of my favorite authors. Her writing is unmatched; she's engaging, witty, blisteringly smart, almost cringingly honest about herself, unpretentious, and dry humored; her stories are unique and their arrangement and development requires concentration and true thinking on the part of the reader. She is an excellent puzzle-maker, and it's evident that she enjoys the process. She's truly a reader's writer.
"Fox" is her latest and possibly greatest. This is a very complicated compilation, and I think it's probably her strongest writing. My copy is heavily highlighted and dog-eared. I almost never write in books, but there were so many great parts of this that I found myself constantly holding a pen.
Ugresic could publish a collection of stories that simply recount conversations that she's had with people while sitting on a bench drinking wine, and it would be a stunning work.
This was my translated literature pick in November. For the third time in one month I found myself reading auto-biographical fiction. The first person narrator in Fox is, I am quite sure, Dubravka Ugresic herself. This is an author I have long wanted to read, who came onto my radar through various literary sites where I lurk as she began to receive acclaim a few years ago due to seven of her works being translated into English.
The author has lived in self-imposed exile from Croatia ever since the breakup of Yugoslavia. The result of her criticisms of nationalism there left her branded as a traitor.
Fox is thus biographical, following the life of an author living in exile in the Netherlands and including sections about writing process, attending literary conventions and speaking engagements, and returning for a heartrending episode to her Croatian home town. She uses the mythic figure of the fox as trickster to great effect throughout the novel, making the case for authors who travel across cultures. The through line asks the illusive question, "How do stories come to be written?"
Though I felt somewhat adrift in the long first chapter, A Story about How Stories Come to Be Written, I discovered as I read further that it was a brilliant set up for the rest of the book. I grew accustomed to her sly humor. Most of all, I reveled in the ways she pans the entire international publishing world. She is so bold I worried she might be accused of being a traitor to her own profession!
Currently I am making the progress of a snail through Rebecca West's Black Lamb and Grey Falcon, as that author travels through Yugoslavia in 1938. Her travels begin in Croatia and she relates the history and mixture of cultures there: Roman Empire, Slavic, Austro-Hungarian and Turkish. Reading Fox, I felt I had the long and troubled background to Dubravka Ugresic's current concerns. It was one of those delightful events of synchronicity that happen to readers.
"Svi smo hodajući tekstovi, koračamo svijetom s nevidljivim kopijama zalijepljenima za nas, s brojnim revizijama sebe samih, o čijem postojanju, broju i sadržaju nemamo pojma. Nosimo na svojoj koži biografije drugih ljudi o kojima pritom ne znamo ništa. Svi se mi lijepimo jedni na druge poput prozirnih folija sa skrivenim tekstom, urastamo jedni u druge, sve nas, svakoga ponaosob, naseljavaju tajni stanari, svi mi naseljavamo tuđe kuće. Nabokov je, čini se, bio u pravu rekavši da smo svi mi djelići megateksta, fusnote velikom, nepoznatom, nedovršenom remek-djelu."
Lijepo je kad ti nakon nekog vremena dođe knjiga koja te malo namuči, koju ne možeš tek tako progutati. Ne u smislu lošeg pisanja, naravno, već u smislu očekivanja nivoa znanja čitaoca o onome o čemu se piše. Ovdje se našlo sve i svašta, i to u najrazličitijim formama: (auto)biografsko i fiktivno, esejističko, putopisno, romaneskno, kritika i humor, prošlost i sadašnjost, ali ova je knjiga prije svega jedno fenomenalno pisanje o pisanju. I vjerovatno će onima koje ne zanima teorija i istorija književnosti, ili makar neki osnovni principi i ideje samog čina pisanja, biti prilično dosadnjikava, svima nama kojima su ovakve stvari i te kako zanimljive ovaj uređeni haos (ne)događanja biće vrlo vjerovatno istinski vrijedan pažnje i vremena. Čekam da se utisci još malo slegnu, pa pišem i neki detaljniji tekst. Do tada, neka ostane na ovome.
This book is wonderful, complicated, gorgeously written, and mind-blowing. Not "mind-blowing" in the way that term is typically used to describe popular novels with lots of twists and turns, but because it forces you to redefine what a novel is while you read it. It's a mix of maybe-fiction and literary critcism (litcritlit?), a book about grappling with literature in the modern world.
Part I is titled "A Story about How Stories Come to Be Written" but claiming that's what this book is about is a too-facile summation of a single line. First of all, all literary fiction is about how stories come to be written. That includes this book, of course, but to rest there is a limited interpretation. This book is about immigration and migration (the term "miglit" is used at one point), in all of its forms. The presumptive narrator is an immigrant who writes and speaks about the immigrant writer experience while visiting cities that are in the midst of political battles over refugees. Beyond that, the litcrit chapters about minor characters from literary history are also about a form of immigrant experience through time. And this is all tied back to the concept of writing itself, authors as immigrants within stories (others' stories and their own).
The lines between fact and fiction are often blurred. As just one example, the second-to-last part is a retelling and an examination of Dorothy Leuthold, a woman who worked in the NY Public Library and volunteered to drive the Nabokov's across country. Her brief intersection with literary greatness dropped her into Nabokov's discovery of a new species of butterfly which he named after her: Neonympha Dorothea Dorothea. But in Ugrešić's version, the moment of discovery is a marvel of re-imagining (which I won't spoil) that for once swaps the faded power of a minor character with the historical heavyweight. It's another migration, butterflies and biographies, where meaning and intent outweigh what we can know of lost events.
All that, and the writing is beautiful. A million things for me to quote but one I happen to have at the ready:
"I held my inner map up to the city map. Taking the city's pulse I took my own. The maps of the subways and undergrounds I compared to my own circulatory system. Others had psychoanalysts, I had cities."
Ovaj roman teško mi je ocijeniti iz više razloga. ,,Lisicu� sam dugo čitala, čak i pauzirala par dana u nekoliko navrata.
Ovaj je roman autofikcija s nizom putopisnih elemenata, ali i svojevrstan polemički i kritički spis. Naime, spisateljica se svjesno poigava s vlastitom autobiografijom, a naravno, takvo poigravanje se odnosi na upotrebu mnogih fikcijskih detalja te je teško ustvrditi razliku između njezine nekadašnje realnosti i velike sklonosti imaginaciji. Dakle, autobiografija je samo jedan od narativnih okvira pomoću kojih spisateljica nastoji uvući čitatelja u roman te steći njegovo povjerenje u autentičnost iskazanoga. No, iako Ugrešić nastoji biti objektivna, rekla bih da čak i vjeruje da jest, ona to nikako nije. Naime, kroz mnoga poglavlja, osjeti se njezina ironična oštrica na mnoge povijesne i kulturne događaje, ali i aluzija na poznate ličnosti te se tako stječe dojam kako ponekad pretjeruje u obračunavanju sa svojim (stvarnim i nestvarnim) protivnicima. Stoga, koliko god Ugrešić nastojala prikazati pravu stvarnost, to uvijek ostaje samo njezina vizija stvarnosti.
Iako Ugrešić piše zanimljivo, jednostavno, čisto, njezina rečenica naprosto klizi, međutim s druge strane zna biti poprilično naporna ubacivanjem nepotrebnih zanimljivosti o Rusima. Ovo ne bi trebao biti roman o Nabokovu i njegovom hvatanju leptira, ili o Dojberu Levinu i sličnim. Ubacivanjem poglavlja, posebice onima o Levinu i Hardžinu, stvara se dojam kako da spisateljica ni sama ne zna gdje bi sa viškom informacija do kojih je došla pomnim istraživanjem pa ih eto ubacuje u roman.
U djelu, spisateljica kaže kako ,,prava književna zabava započinje u onom trenutku kada priča izmakne autorovoj kontroli� odnosno ona priču uspoređuje s rotirajućim vrtnim prskalicama, koje prskaju u raznim smjerovima. I stoga se pitam je li takav slučaj i s ovim romanom. Naime, od samoga prvoga poglavlja, spisateljica kreće u potragu za načinom pisanja priča, i zatim kroz većinu poglavlja proteže pitanje o nastanku priče, što naravno u čitatelju stvara određenu dozu znatiželje i neizvjesnosti jer želi saznati odgovor. No, odgovor, koji spisateljica daje na kraju svoga romana je banalan i jednostavan, naprosto nedovoljan nakon tolikoga iščekivanja te otvara nova pitanja.
Dubravka Ugrešić je svakako zaslužila mjesto u kanonu hrvatske, jugoslovenske, pa (usudiću se reći) i srpske književnosti. Njen uticaj i značaj, ne samo na žensko pismo, već i na pisanje uopšte na našim prostorima je toliko velik da je gušenje njenog spisateljskog identiteta na jedan nacionalni uzus više kontraproduktivno. Dubravka Ugrešić je svojim djelom nadišla sve naše nacionalne podjele i u tome će zauvijek ostati veća od svih nas. S tim u vidu, od svih njenih knjiga koje sam pročitao, smatram da je "Lisica" najslabija. Ovo je zapravo neobičan mish-mash romana, naučnog rada, autofikcije, eseja i putopisa. Mnogo toga na malo mjesta, što samo po sebi ne mora biti loše. I jasna je autoričina umješnost u prekrajanju i spajanju različitih žanrova. Šest poglavlja knjige predstavljaju šest priča koje se uslovno mogu čitati samostalno (iako se u nekima prave reference na teme iz prethodnih poglavlja). Ono što ih spaja jeste motiv lisice, koji je u nekima više, a u nekima manje uspješno uključen, motiv fusnote kao književne i životne sudbine, tema migracije (književničke), jedan lik s kojim junakinja ulazi u dijalog (lik iz njenog života ili iz književne istorije), kao i motiv smrti. Sve to jeste i djeluje zanimljivo, međutim, meni kao čitaocu problem je bio to što nisam doživio sve cjeline jednako zanimljivima. Neke su me zainteresovale, neke su me zabavile, neke potresle, ali u nekim nisam osjetio zainteresovanost. Za mene je vrhunac ove knjige treće poglavlje "U đavoljem vrtu", koje mogu da zamislim ekranizovano. Poslije toga, nijedno nije uspjelo da probudi tu vrstu uključenosti u priču i sudbine junaka, a čini mi se da to nije postigla ni sama autorka tokom pisanja. Često su me esejistički pasaži umorili. Iako duhovita i britka, čini mi se da autorka s vremena na vrijeme upada u zamku nesvjesnog moralizovanja. Osim toga, određeni dijalozi su mi djelovali kitnjasto i neuvjerljivo. Zato ne mogu reći da sam u potpunosti uživao u knjizi kao cjelini, iako mi je drago što sam je pročitao. I pored ocjene koja možda ne dolikuje književnoj veličini kao što je Dubravka Ugrešić, i dalje smatram da ovu knjige treba da pročita svako ko želi da se bavi pisanjem. Ovo jeste jedno djelo čiste ljubavi prema priči i pričanju i može da bude jako korisno svakome ko želi da se bavi ovom đavoljom rabotom. Jer na kraju, junak ove priče jeste sama priča, koja se stalno transformiše u drugo lisičije ruho.
Ovo je u načelu remek djelo s tri fatalne pogreške:
Feministički ispadi ni po čemu se ne razlikuju od šovinističkih ispada, a šovinizam se po svom bitku temeljenom na diskriminaciji puno ne razlikuje od fašizma tako da je ovaj tekst samo dokaz da smo svi mi, da 'prostiš, ista diskriminatorska govna.
Agresivna narcisoidnost i glorificiranje vlastitog jastva s "ja, ja, ja i samo ja", je kontraproduktivno pa se stiče dojam da Ugrešić i nakon svih silnih godina "kmečanja" nije dokučila da sama sebi skače u usta, odnosno da proporcionalno porastu njezine oholosti pada njen ugled u javnosti. Tu je i taj stav "ja sad živim u Amsterdamu i zato sam civilizarana, a vi bijednici i dalje lovite ručak vašim kopljima i spavajte u vašim zemunicama", kao da sama nije potekla iz iste te kaljuže i kao da je civiliziranost samo geografska karakteristika koja bi joj dala za pravo da sve nas ocjeni kao primitivne.
Treća progreška je jedini razlog zbog kojeg sam se odlučio da dam ovakvu ocjenu (jer neslaganje s nečijim stavom nije kriterij kvalitete), a to je forsirana uloga lisice i njena prisutnost gdje ima i nema smisla (vise nema nego ima), da bi se opravdao naslov knjige, koji nema puno veze sa sadrzajem, ali naslov i njezine korice su ono šta knjigu prodaje. Zahtjevi konzumerizma o kojima i sama piše nisu ni nju zaobišli, ali možda su to samo moje halucinacije.
Hay escritores "erizos", como Dostoievski, que simplifican la complejidad del mundo y reúnen su diversidad en una única idea, y los hay "zorros", como Dubravka Ugrešić, incapaces de reducir el mundo a una sola idea, constantemente moviéndose entre una inmensa variedad de imágenes y de experiencias. El potente símbolo del zorro, encarnación del engaño y de la astucia.
Es el segundo libro que leo de la autora croata, después de 'La edad de la piel', y la escritura en retazos parece ser una constante. El texto es un patchwork que cose anécdotas privadas como gatillos que impulsan más y más historias: por poner un ejemplo, es capaz de engarzar una sesuda reflexión sobre literatura con una exposición sobre la rata almizclera y al mismo tiempo, un viaje a Calcuta.
Hay capítulos que cuentan un cuento que a su vez intenta contar un cuento sobre cómo se crean los cuentos; algunos en los que unas vivencias en Nápoles desencadenan profundas consideraciones sobre la mediocridad en el arte y la vida; en otros, la historia de un desactivador de minas da pie a hablar sobre la última guerra yugoslava; más allá, las peripecias de una gira literaria sirven para explicar la literatura rusa de vanguardia...Todo cabe.
Y como hilo conductor, la mirada de migrante –Ugrešić vive como exiliada en Ámsterdam�, que recorre todo el relato y permea las agudas observaciones sobre la era post-Google, las ciudades que transita o las personas que frecuenta. Se trata de un híbrido muy personal.
“Н� само човешкият живот е поредица от бележки под линия - както е казал великият Набоков, който впрочем е съставил от анотации своя шедьовър „Бледия� огън", - а и всички ние сме бележки под линия. Литературните анотации се бият за оцеляване като бойни петли, в даден момент всичко се свежда до това кой кого ще превърне в своя бележка под линия, кой кого ще сложи под линия, кой ще бъде текстьт и кой - бележката под линия. Всички сме ходещи текстове, вървим по света с невидими копия, залепени за нас, с многобройни версии на самите себе си, за чието съществуване, брой и съдържание нямаме представа. Носим по кожата си биографиите на други хора, за които не знаем нищо. Всички ние се залепяме едни за други като прозрачни късчета фолио със скрит текст, врастваме се едни в други, всички нас, всекиго от нас поотделно населяват тайни обитатели, всички ние населяваме чужди къщи. Струва ми се, че Набоков е бил прав, като е казал, че всички ние сме части от някакв мегатекст, бележки под линия към огромен, неясен, недовършен шедьовър.�
El zorro es un ser indómito, embustero; un ser que danza entre las deidades y lo terrenal. Un animal bellísimo que no se siente cómodo en ningún lugar. El cánido más felino de todos. Embaucador, astuto y eterno migrante.
Lo mismo podría decir de la maravillosa obra de Dubravka Ugrešić: salvaje, tramposa, bella e inclasificable. Un libro de remembranzas en el que viajamos con Nabokov por el Gran Cañón de Colorado, visitamos el Japón de Tanizaki y recorremos gran parte de Europa huyendo de la sinrazón de la guerra de la mano de Pilniak y su incesante pregunta: ¿cómo se crean los cuentos?
En la difuminada frontera de la realidad y la ficción Ugrešić narra un lúcido cuento de cuentos. 'Zorro' es un intenso juego laberíntico de metaliteratura que hará delicias de todo lector que se adentre en sus páginas.
Dugo sam čitala ovu knjigu i uživala u svakom njenom poglavlju. Teško ju je objasniti. Ovo je u suštini niz eseja na temu književnosti povezan pripovedačkim ja u jedan neobičan roman. Prava poslastica za one koji vole književnost i koji su željni novih formi u njoj.
Too post modern for me, but no doubt more patient readers will enjoy the novel’s slippery form, literary references, historical footnotes and sly humor.
Nazpravo bi bilo približno 3,5* ali teško je pretočiti u zvezdice kompleksan utisak.
"Ipak, nisam sigutna koliko topografija (ili geografija) podržava razvoj radnje; koliko je ona sastavni deo priče; koliko te dvije stvari radnja i topografija, zaista rade jedna za drugu, a koliko protiv; i koliko se veza među njima uspostavlja naknadno, u interpretaciji. Pitala sam se zatim kakvu ulogu u svemu tome ima slučaj, i da li 'urbana scenografija' pomaže priči ili joj odmaže. Jer ako se radnja događa u 'jakom' mjestu (mjestu koje je ujedno i kulturni tekst), i ako je pritom događaj 'slab', sav naš književni napor mogao bi završiti u nekoj vrsti fikcionaliziranog turističkog vodiča. Ako je pak događaj 'jak', a mjesto 'slabo', čitatelj bi se s pravom mogao upitati čemu onda inzistiranje na topografiji." (str.53-54) "Živimo u vremenu opće teatralizacije svega, gluma više ne služi tomu da netko glumi nekoga drugoga ili neđto drugo, nego tomu da svatko od nas glumi sebe. U ovome svijetu sve je 'art'." (str.269)
Roman koji je doživio žanrovsku kanibalizaciju, u njemu imamo mješavinu svega. Kroz šest se dijelova provlači motiv lisice koja je već spomenuta u samome naslovu, a to je zapravo jedini motiv koji povezuje šest dijelova u cjelinu. Knjiga me je namučila i još uvijek ne razumijem što se je njome htjelo postići. Dakako, neki su dijelovi dobri i javljaju se određena stajališta koja će rijetko tko iznijeti ovako javno kao Ugrešić. Zaintrigirala me priča o Udovici i priča o Ferrisovoj, kao i avantura s Bojanom. Sve tri priče prikazuju prolaznost i krah života i šteta je da i kraj nije bio u tome smjeru jer je zadnji dio ostao visiti u zraku, ne znam što se time htjelo postići.
Zorro de Dubravka Ugrešić: reivindicación del escritor de clase económica
Zorro, de la croata Dubravka Ugrešić y publicado por Impedimenta, es un artilugio literario seductor. Atiende a multitud de facetas relacionadas con los libros y la literatura, incluso analiza el mercado editorial y la función de los escritores, de antes y de ahora, pero, sobre todo, entre autoficción, biografía e investigación filológica, nos impone el irrefrenable deseo de la autora por mostrarnos como se crean los cuentos. Para ello, Ugrešić escribe un trampantojo por donde desfilan pedazos de libros y retazos de las vidas de Boris Pilniak o Vladimir Nabokov, junto a biografías de autores casi desconocidos y perdidos y personajes que lograron ser una nota a pie de página en la historia de la literatura. En el trasfondo, el terrible conflicto de la antigua Yugoslavia, los croatas, los serbios� y una visión narrativa del mundo en el que vivimos en donde el misterio de la creación de relatos, ese cómo se crean los cuentos, puede ayudarnos: veamos el horror de nuestro mundo con los ojos de un niño. Creemos cuentos y, tal vez así, nuestra vida sea mejor.
Tal es la atractiva propuesta de esta autora, figura capital de las letras croatas con un puesto bien ganado gracias a textos como El museo de la rendición incondicional o El ministerio del dolor. Estamos, por tanto, ante una autora de reconocido recorrido, que además se ha significado a la hora de tomar la voz de la guerra y del exilio causados por las guerras en la antigua Yugoslavia, y que le granjearon la enemistad de muchos compatriotas.
Por ello, una escritora de este nivel puede plantearse un libro partiendo de una única y absorbente premisa: ¿cómo se crean los cuentos?, que es lo mismo que tratar de analizar los mecanismos de la ficción. Desde aquí, Dubravka Ugrešić pone en marcha una narrativa autoficcional que tiene mucho de tratado de literatura comparada. El resultado es un libro inclasificable y, por eso, fascinante.
La idea de buscar las fuentes originales, aquellas de las que se alimenta la ficción, de entrada, ya nos anuncia una lectura exigente en algo que no puede entenderse como una novela al uso. Pero ¿quién desea a estas alturas otra novela al uso? Zorro destila un gota a gota emanado de las notas a pie, es decir, de aquello que sucede en la literatura con letra pequeña, pero que atañe directamente a la letra mayúscula, es decir, a la obra maestra.
El empeño de la autora en fijar una lente de aumento sobre los instantes en los que se generaba literatura mientras todos miraban hacia otro lado, permite que desgarre el papel de la ficción para alcanzar más allá de la mirada convencional de los lectores de libros.
Cuando todos, lectores y crítica, observaban fijamente a Nabokov, a su lado se estaba desarrollando una historia de esas de letra diminuta, que se agiganta con el análisis de Dubravka Ugrešić. Porque la historia que nos muestra acerca de Nabokov es la historia de Dorothy Leuthold, una especie de chofer y secretaria accidental del escritor, bautizada por la autora como Little Miss Footnote (Pequeña señorita Nota al pie de Página).
A pesar de ser solo eso en la historia literaria de Nabokov, una nota a pie de página, esa mujer quizás haya resultado mucho más importante para su literatura. En efecto, Ugrešić nos cuenta la historia de Nabokov y esta mujer, pero además añade la de Nabokov y su pasión por las mariposas, relatando un suceso cargado de alto voltaje sexual, justo cuando una mariposa se detiene sobre el pubis de Dorothy Leuthold. ¿Qué hacía la mujer con la falda levantada mientras buscaban mariposas en el fondo de un cañón rocoso? Para más información sobre el acontecimiento, os remito al libro.
De modo que así se escribe la literatura, partiendo de sucesos nimios, como nimio parece el escritor japonés Tagaki. Pero, al igual que la mariposa sobre el pubis, que se magnifica por obra de la presencia de Nabokov, Tagaki adquiere tintes gigantescos gracias a la atención que le depara otro titán de las letras rusas: Boris Pilniak. Y esta historia es el corazón de libro de Ugrešić dado que, producto de la investigación de Pilniak sobre el autor japonés, publicó en 1926 un pequeño escrito de apenas diez páginas titulado Un cuento sobre cómo se crean los cuentos. Y de aquí, además, el nombre del libro: Zorro.
¿Por qué Zorro? Durante su visita a Kobe un guía condujo a Pilniak hasta el templo del zorro:
“El zorro es el dios de la astucia y de la traición (�) El zorro es el dios de los escritores�.
Pilniak redacta estas impresiones tras visitar el templo. Efectivamente, su olfato de fino estilista ha sabido captar muy bien la analogía. El escritor, los escritores, somos como los zorros; siempre astutos y mentirosos, vendiendo nuestras historias, nuestras ficciones, que los lectores engullen creyéndolas a pies juntillas gracias a ese maravilloso pacto ficcional en donde se suspende la incredulidad ante el poderoso influjo de la literatura. Somos el lobo, o el zorro si lo prefieren, que engaña a la Caperucita Roja que es nuestro lector. Si sabemos hacerlo bien, una y otra vez acabara en la casa de la abuelita, que es nuestra narración.
Pero a la autora de Zorro le preocupan también esa multitud de ideas, incluso de obras comenzadas y que se trabajan pero se abandonan, todas esas historias que no llegan a cristalizar en el proyecto literario del autor, pero que sin ellas las que obtienen éxito no existirían:
“Muchas historias en la vida de un escritor terminan como litopediones, como embriones narrativos�.
Y son, precisamente, estas historias que se quedan varadas en el limbo narrativo las que vienen a demostrarnos una inquietante verdad:
“Todos somos notas a pie de página�.
Y lo somos en tanto en cuanto que somos susceptibles de ser, en uno u otro momento, material narrativo que, por las cuestiones que sea, se terminó abandonando. Es decir, somos producto del olvido de alguien por cuya vida hemos pasado de forma nebulosa. Todos llevamos en nuestro interior el personaje protagonista de una gran novela que al final forma parte de un lado del decorado, tal vez disfrazado de árbol. Hay que preguntarse urgentemente algo: ¿Qué nos diferencia de ser personajes literarios?, ¿qué nos hace poseer la conciencia de que somos reales? Eso lo dejaremos para Unamuno.
El filósofo y politólogo (entre otros adjetivos) Isahia Berlin también aparece en Zorro, y lo hace gracias a su peculiar división de los escritores en dos grupos zoológicos: erizos y zorros. Erizos son aquellos que escriben y piensan desde la comodidad de una única idea, y los zorros prefieren reunir diferentes ideas producto de experiencias variadas. ¿Unos son homogéneos y otros heterogéneos? Tal vez. ¿Unos son peores que otros? En absoluto.
Porque los erizos saben una sola cosa, pero de importancia capital, y los zorros abarcan una gran variedad, pero quizás no de asuntos tan importantes� Erizos son Platón, Lucrecio, Dante, Pascal, Hegel, Dostoievski, Nietzsche, Ibsen, Proust� El escuadrón de zorros que se muestra incapacitado para el reduccionismo del mundo a una idea exclusiva se nutre de ilustres como Heródoto, Aristóteles, Erasmo, Shakespeare, Montaigne, Molière, Goethe, Pushkin, Balzac, Joyce� Y vosotros, escritores que me leéis ahora, ¿Qué sois, erizos o zorros? Daos un tiempo. Yo he contestado que soy zorro a tontas y a locas. Ahora lo pienso dos veces y no lo tengo tan claro. Por cierto, para Dubravka Ugrešić el escritor Boris Pilniak era un zorro.
La taxonomía zoológica continúa en el libro de Ugrešić como una brillante forma de entender la literatura. Peculiar e inteligente es la siguiente división que establece entre los escritores y los estudiosos de la literatura:
“La literatura universal puede compararse con una ballena a la que (�) se adhieren los peces llamados limpiadores o rémora. Estos peces rémora se pegan al cuerpo de la ballena y succionan los parásitos de su piel. Utilizan a la ballena como fuente de alimentación, de protección y medio de transporte. Si no existieran los peces rémora, los parásitos colonizarían el cuerpo del cetáceo y se corrompería. Yo no me hago ilusiones acerca de mi propio talento literario. Soy un pez limpiador de la literatura. Mi misión es ocuparme de la salud de la ballena�.
Pero hay otros parásitos en este enorme cetáceo literario que son mucho más letales y no cumplen con la función sanitaria: las parejas de los escritores. En Zorro se nos habla de una relación casi vampírica:
“La más famosa entre nosotros era la viuda de un escritor mundialmente célebre, exiliado, que había muerto hacía mucho tiempo, pero del cual se había empezado a hablar como de un gran escritor hacía relativamente poco�.
La autora analiza el proceso de comercialización del legado y de la memoria de un autor, otra forma de crear una historia, un cuento se podría decir, manejado en manos de otros:
“Ese es nuestro tiempo moderno: el tiempo de la supervivencia. La vida se ha convertido en un lujo, y la literatura todavía más�.
Ugrešić analiza esta forma de erigir un mito y pasa a criticar los resortes que alimentan la literatura de hoy en día, esa literatura que es un lujo:
“Los escritores hoy ya no molestan al público con lecturas, sino que llevan a cabo una suerte de espectáculo. El público, cuyos estándares receptivos se han educado con la televisión e internet, es literariamente cada vez más analfabeto y busca un entretenimiento rápido e inequívoco�.
Porque hoy en día la profesión de escritor se tambalea ante este tipo de concepciones y mercadeo:
“La vida literaria solo es emocionante mientras uno está sentado a la mesa de trabajo, entre cuatro paredes. Todo lo demás produce sensación de fracaso, humano y profesional, si es que se puede llamar profesión a la escritura seria (�) Cuantos menos motivos reales para la fama, más calificada se considera una persona para entrar en la órbita de los famosos. Porque el público es el que establece los criterios, no nosotros�.
Ante ese panorama demoledor no puedo dejar de traer este artículo que ya escribí hace tiempo:
De esta forma hemos accedido a una era de la mediocridad:
“la primera y la más importante es la batalla contra la mediocridad (�) La mediocridad es el principio fundamental de cualquier actividad artística. No hay industria que se sostenga solo en la excelencia y al mismo tiempo resulte exitosa�.
Como vemos, el libro Zorro es mucho más que una mera búsqueda de cómo se crean los cuentos, también nos habla de la forma en que se pervierte la literatura y la indefensión de los autores de calidad. La vida se ha reducido a unos tuits, y es ahí en donde el autor debe tomar su decisión más importante: o creemos que la inadaptación y la falta de idoneidad son errores del sistema, o entendemos que el valor literario es cuestión de tener un buen lobby. El objetivo final es contar con el mayor número de simpatizantes posibles.
¿Qué significa esto? Es lo que, durante la entrega del Premio literario Amazon, uno de los presentes argumentó como algo definitivo para el éxito de un novelista online, conseguir una adecuada masa crítica de seguidores. ¿Es esto literatura? No, es algo mucho peor. Lo que denomino vida literaria. Esa que corrompe las virtudes del autor y lo convierten en un mamarracho obsesionado por el numero de seguidores y los likes� Algo que exigen muchas editoriales para poder publicar, una pescadilla venenosa que se mordisquea la cola.
Lúcida Dubravka Ugrešić, desde luego, que también reflexiona sobre el papel del escritor en la cadena de producción editorial, y coincide en aquello que tantas veces he mantenido. Para los grandes grupos el autor es lo de menos. Afortunadamente, todavía quedan editoriales (suelen ser las independientes) que entienden el lugar del escritor como un lugar privilegiado, y no como se nos asegura en el libro:
“Todos los que viven de la literatura y a costa de ella, y todos los que están cínicamente convencidos de que, en toda esta cadena, el puesto del autor es el más bajo. Tienen razón: en toda esta cadena, el puesto del autor es el más bajo�.
Son palabras que desmoralizan, agrias, vertidas por una autora cansada o desengañada por una realidad en donde:
“cada vez es más frecuente la práctica de que los honorarios no lleguen a la cuenta del escritor, y también es más frecuente la posibilidad de que el escritor de clase económica desista porque luchar por un honorario más o menos digno tiene sentido, pero luchar por una propina no lo tiene�.
¿Os suena? A mí sí, desde luego. He atravesado durante años por un desierto con cinco novelas publicadas que jamás rindieron rédito. Unas migajas inaceptables y mentirosas que aparecían en liquidaciones que sistemáticamente me he negado a aceptar. Por eso, hay que decir bien alto que editoriales como la que publica a Dubravka Ugrešić, Impedimenta, o la que afortunadamente me edita ahora, Ediciones del Subsuelo, consideran al autor como su bien principal y más valioso. Esto es un milagro dentro del panorama editorial depauperado.
El concepto que acuña Dubravka Ugrešić de escritor de clase económica no puede ser más acertado. Somos todos los que hemos luchado, y luchamos, por dejar un obra. El escritor top-class se limita a bramar sus estúpidas invectivas desde las columnas de los periódicos, a publicar sus bazofias en grandes grupos y a mirarse al ombligo. Con el paso de los años se diluirán en el anonimato del feroz mercado de novedades, pero Zorro seguirá ocupando su lugar en los anaqueles. Esto es literatura.
Dubravka Ugrešić en Zorro está firmemente apegada a la realidad, a esa realidad literaria en donde muchos editores serían felices si existiera una literatura sin autores. Así todo sería más sencillo, incluso para los lectores de infra literatura. Por eso, que Impedimenta, con Enrique Redel a la cabeza, cuide sus libros, se preocupe por privilegiar a sus traductores, ofrezca un catálogo de calidad (lo que implica un enorme riesgo) y publique textos como este Zorro, nos reconcilia con la idea de que escribir todavía merece la pena.
Estas reflexiones, y otras muchas, se desprenden del magnífico libro de Dubravka Ugrešić: mucho más que una novela o un tratado sobre literatura. Un análisis sobre el arte de escribir en la era de la crisis de las humanidades, bajo el imperio del analfabetismo digital. Una actividad de riesgo que siempre se verá recompensada con libros como este.