ŷ������

برای ادبیات پایانی نیست...

فریبنده‌تری�� حادثۀ جهان شخصی من ادبیات است و بس. نه این‌ک�� دلبستگی‌ها�� شخصی خودم را برجسته کنم و یا سعی داشته باشم علایق درونی‌ا�� را بر جهان تعمیم داده و تحمیل کنم. هر کسی در طول زندگی می‌توان�� بخت‌ها�� انگشت‌شمار�� داشته باشد که بتواند ایده‌آ�� خود را در زندگی بیابد. برای من ادبیات در چنین جایگاهی‌س��. ما با سوالاتمان ساخته می‌شوی��. وقتی تنها در قلمروی ادبیات می‌خوانی�� که انسان تا جایی می‌توان�� سوال بپرسد که زبانش اجازه می‌دهد�� چه چیزی می‌توان�� برای من بیش از این نکته حیاتی باشد؟ همین سوالی که اکنون از خود می‌پرس�� نیز زبان است و ادبیات. ادبیات جولانگاه صِرف زبان نیست اما زبان هر گاه بخواهد می‌توان�� در آن جولان بدهد.

طرح پرسشِ ادبیات چیست، جواب روشنی ندارد. کار عبث این است که به ریشه‌یاب�� و سیر تاریخی آن بپردازیم. اشتباهی که نویسندۀ این کتاب مرتکب آن شده است. برای شناخت ادبیات باید از ایده‌آل‌اندیش�� {کاری که من در سطور آغازین نوشته انجام دادم!!} تا حد ممکن دور شد. {هزاران کتاب گوناگون به بررسی و گزارش تاریخی نظریۀ ادبیات پرداخته‌ان��. در عصر حاضر، جریانی فرعی و البته رسالت‌مآبان�� شکل گرفته است و تمام همت خود را بر ارائۀ نظریه و تعریف و تعیین چهارچوب دقیق نظریۀ ادبیات قرار داده است. اما از خاکستر تمام این نظریات ققنوسی متولد نمی‌شو��. در نهایت ما با دنیایی از نظریات و بررسی‌ه�� روبه‌ر�� می‌شوی�� که تاریخ را اجیر خود کرده‌ان��.} باید تلاشی مستمر داشت برای مشخص کردن انواع شبیهِ ادبیات به خود ادبیات. این فعالیتی ماهیت‌پژوهان�� است. در این کار باید آثار برجسته را مطمح نظر قرار داد. به عنوان مثال؛ کیفیت شعر حافظ -حتی بدون این‌ک�� اطلاع و تخصصی در مورد ادبیات و شعر داشته باشیم- مرزهای قاطعی با کیفیت‌ها�� غثّ و سمین دیگر ترسیم می‌کن��. ما با خواندن شعر حافظ اقرار می‌کنی�� تخیل در شعر دخیل است و هر قدر شعر مخیل باشد می‌توان�� زیبا باشد اما تخیل متکلف سبک هندی زیبا نیست. چون شعر سبک هندی تخیل‌زد�� است و از کیفیت شعر حافظ فاصله دارد. نمی‌توانی�� نازک‌اندیش�� و ابداع در محور خیال و زبان را زیبایی تمام و کمال شعر بدانیم و بیدل و صائب را بر حافظ برتری دهیم. زیرا هیچ شاعری بر شاعر دیگر برتری ندارد! این حقیقت را سبک‌شناسی�� نظریۀ ادبی و نقد ادبی سال‌ه�� پیش به ما اعلام کرده است. اما برخی شاعران/نویسندگان جایگاه تعیین کننده‌ا�� دارند. مبدع بودن {یا همان نقش تاریخی شاعر بنا به فرمودۀ استاد شفیعی‌کدکنی} رودکی، شهید بلخی و انوری، همپا و شاید والاتر از کیفیت شعری حافظ باشد. چون آن‌ه�� با چراغشان راهی را روشن کرده‌ان�� که حافظ در آن راه قدم برداشته است.

از بحث در باب ادبیات دور شدیم! موضوع ادبیات چیزی نیست جز مجموعۀ رفتارها، امکانات و نبوغ خالقان و مخاطبان آن. در عصر حاضر، مخاطبان ادبیات به اندازۀ خالقان و شاید بیشتر از آن‌ه�� نقش ایفاء می‌کنن��. هرمنوتیک و دیالکتیک و جنبش مدرنیسم، درهایی در ادبیات و جهان متن گشوده‌ان�� که رفتارها و تخصص‌ها�� جداگونه‌ا�� می‌طلب��. در مواجهه با یک متن مدرن، نمی‌توا�� به‌طو�� غالب در پی تفسیر و معنادهی و استنباط بود. گاه پیش می‌آی�� که سبک و فرم و ساختار از مضمون و معنا پیش می‌تاز��. «در باب ادبیات» باید نه به دنبال ذکر تاریخ ادبیات یا ارائۀ تعریف جدید باشد. باید به تحول روابط متن با خود متن و با مخاطبان آن بپردازد. باید رفتارهای جدید در این حوزه را بررسی کند. نوعی ماهیت‌پژوه�� عمیق که دایرۀ فراخ‌تر�� از متن و مضمون و نویسنده/شاعر را دربربگیرد.
با بررسی چندین کتاب در طول چند سال اخیر، به این نتیجۀ شخصی رسیده‌ا�� که باید فصلی در ادبیات گشوده شود با نام پالودگی ادبی و بسیاری از نظریات و تحلیل‌ه�� و مباحث سطحی و گزارش‌گون�� و مقطعی از پیکرۀ ادبیات و نظریۀ ادبی حذف شود.

1401/03/20