ŷ������

جرد دایموند دانشمند و نویسنده آمریکایی در کتاب اسلحه ، میکروب و فولاد با دانشی که بر جغرافیا دارد تلاش کرده است به سوال بسیار مهم علت پیشرفت برخی جوامع و مسلط شدن آنها بر دیگران پاسخ دهد ، دایموند برای شرح دادن دلایل خود به تاریخ پیدایش بشر از 13000 سال پیش پرداخته و به تدریج جلوتر آمده است . او برای پاسخ این سوال از علوم زیادی مانند باستان شناسی ، زیست شناسی ، زبان شناسی ، ژنتیک ، تاریخ و جغرافیا استفاده کرده است و در پایان تفاوت امروزی بین جوامع و کشورهای مختلف را در جغرافیا و خصوصیات محیط زیستی آنها می داند . او در همین حال نظریه برتری نژادی ، اخلاقی ، فرهنگی را رد می کند .
از نگاه آقای دایموند در قاره اوراسیا تمدن و تکنولوژی از بقیه نقاط جهان سریعتر پیشرفت کرده است ، هلال حاصلخیز ، شمال آفریقا و جنوب اروپا نقاطی بوده اند که به دلیل جغرافیا ، سرسبزی ، تنوع گونه های جانوری و حاصلخیزی زمین و پرورش یافتن ، گندم ، جو و سایر غلات موفق به تولید غذا به اندازه نیاز و سپس مازاد شدند . آنها به این گونه از مرحله شکارچی گذاشتند ، حال آنکه در جوامع دیگر مانند جنوب آفریقا ، یا قاره آمریکا یا استرالیا یا گینه نو ، جوامع ابتدایی و از گونه شکارچی �� گرد آورنده بودند .
جوامع شکارچی که امروزه تعداد کمی از آنان در آفریقا پیدا می شوند به دلیل شرایط زندگی و جبر جغرافیا ، به دنبال گونه های گیاهی خاص و شکار حیوانات می رفته اند . به خاطر این نوع زندگی آنان ساکن منطقه ای خاص نشدند و بیشتر در جنگلها زندگی می کردند ، فاقد مسکن دایمی و همچنین ذخیره غذا بودند و جمعیت آنها به کندی و سختی رشد می کرد ، نیاز خاصی به پیشرفت تکنولوژی نداشتند و برای مثال نیزه و یا تیرکمان برای آنها کافی بود و از همه مهمتر به دلیل جمعیت وتراکم کم در برابر بیماری های یکجا نشینان به هیچ عنوان مصونیتی نداشتند .
اما در مقابل در مناطق حاصلخیز ، با پیشرفت کشاورزی ، مازاد تولید به دست آمد و تولید اضافه به نوبه خود به افزایش باروری و رشد جمعیت منجر شد ، در گام بلندی دیگر ، انسان موفق به اهلی کردن گونه های مختلفی از پستانداران از جمله اسب ، گوسفند ، گاو ، خوک و سگ شد و بعدها با استفاده از اسب در امور نظامی برتری خرد کننده ای پیدا کرد ، همینگونه انسان با استفاده از نیروی عضلانی حیوانات موفق به زیر کشت بردن مساحت بیشتری اززمین شد . به تدریج عصر سفال گری و پیدایش ظرف به انسان یکجا نشین قدرت انبارش بیشتری داد و انسان را مجبور به ساکن شدن در دهکده ها کرد ، با افزایش جمعیت دهکده ها به چیزی تبدیل شدند که دایموند آنرا خان سالاری نامیده و در این دوران بوده که بشر موفق به کشف برنز شده . سپس دولت ها پدید آمدند ، نگارش رشد و پیشرفت کرد و آهن و عصر آهن آغاز شد .
اما در میان جوامع شکارچی پیشرفت به کندی حاصل شده ، دایموند علت آنرا در مجموعه ای محدودتر از حیوانات و گیاهان وحشی مناسب اهلی شدن ، موانع بزرگتر بر سر راه گسترش فن آوری و وجود مناطق کوچکتر و منزوی تر از جمعیت های متراکم تر انسانی نسبت به اوراسیا می داند .
بنابر این با پیدایش نگارش ، رشد شهر نشینی ، کشف آهن و استفاده گسترده از آن ، امکان ذخیره غذا ، استفاده از نقشه و پیشرفت در کشتیرانی ، این اروپایی ها بودند که آمریکا ، گینه نو ، آفریقا و استرالیا را مستعمره کردند نه بومیان آمریکا ، استرالیا یا گینه نو .
مابقی داستان برای خواننده آشنا تر است ، کریستف کلمب که اهل ایتالیا بوده با ناوگان اسپانیا دنیای نو ، قاره آمریکا را کشف می کند ، سپس هرنان کورتس با نیروی بسیار کوچک امپراتوری آزتک را در مکزیک کنونی شکست داده و البته میکروب ، ویروس و بیماری های شهرنشینان اروپایی تعداد بسیار بالایی تا (95%) جوامع بومی را که مصونیتی نسبت به این بیماری ها نداشتند را از بین می برد . اندکی بعد فرانسیسکو پیزارو با همان دلایل مشابه و با تعدادی بسیار کم امپراتوری اینکاها را شکست می دهد و شهر لیما پایتخت فعلی پرو را مقر حکومت خود می کند .
می توان گفت اصل و ریشه کتاب اسلحه ، میکروب و فولاد همین است ، مازاد تولید ، پیشرفت کشاورزی ، اهلی کردن حیوانات ، یکجا نشینی ، دهکده ها ، خان سالاری ، دولتها ، رشد و پیشرفت نگارش و کشف و استفاده از آهن ، در کنار پیشرفت در دریانوردی ، کشتیرانی و نقشه خوانی انسان در اوراسیا و خصوصا در اروپا را در موقعیتی قرار داد که موفق به استعمار آمریکا ، استرالیا و آفریقا شد .
در حقیقت کتاب در قرون وسطی باقی مانده و بعد از تسخیر آمریکا ، استدلال های آقای دایموند هم تمام شده و او دیگر هیچ حرف تازه ای ندارد . برای مثال دایموند توضیح نمی دهد که اسپانیا پس از رسیدن به اوج قدرت به خاطر چه دلایلی به کشوری کاملا ورشکسته تبدیل شد به گونه ای که تا ابتدای قرن گذشته جز فقیرترین کشورهای اروپا به شمار می رفته است . اما دلایل سقوط اسپانیا امروزه تقریبا کاملا روشن است و همانگونه که در کتاب معمای فراوانی شرح داده شده ، مجموعه ای از سیاستهای اشتباه اقتصادی و نه جبر جغرافیا بوده که اسپانیا را از پیشرفت باز داشت .
امروزه می دانیم که مجموعه ای از دلایل و سیاستهای اقتصادی ، جغرافیای سیاسی ، طبیعت و محیط زیست و سیاستهای داخلی کشورها بوده که آینده آنها را رقم زده و جغرافیا هم یکی از آنها بوده است . جناب دایموند تنها عامل جغرافیا را در نظر گرفته و به راحتی دلایل دیگر را نادیده گرفته است . در حقیقت دایموند هم همانند جیمز رابینسون و دارون عجم اوغلو در کتاب چرا ملتها شکست می خورند تلاش کرده فرمولی یکسان برای تمام کشورها و ملت ها بیابد .
دکتر زیباکلام هم در دوگانه تحسین برانگیز ما چگونه ما شدیم و غرب چگونه غرب شد به شرح مجموعه دلایلی پرداخته که ایران را عقب نگه داشته و برخی از کشورها را بر دیگران برتری داده ، استدلال های او هم قابل درک و هم برای خواننده ای از خاورمیانه ملموس هستند . به همین ترتیب دکتر کاظم علمداری هم در کتاب چرا ایران عقب ماند و غرب پیشرفت کرد اگرچه نگاهی انتقادی و چالشی به کتب زیباکلام دارد اما در کنار آن نظریه های جدیدی هم طرح کرده است . کتاب دکتر دایموند اسلحه ، میکروب وفولاد اگرچه نگاهی جامع به دوران پیشا تاریخ ، عصر برنز و عصر آهن دارد اما متاسفانه با مقوله پیشرفت شگفت انگیز غرب در دو قرن گذشته و عقب ماندن شرق به همان میزان کار چندانی ندارد و در بهترین حالت در ابتدای قرن هجدهم مانده است .
شاید بتوان مزیت کتاب اسلحه ، میکروب و فولاد را در زاویه دید متفاوت آن دانست و به همین دلیل کتابی ایست متمایز که خواننده علاقه مند به مباحث توسعه را با نگاهی از نوع دیگر هرچند نه الزاما درست آشنا می کند .