ŷ������

ابوزید از روشنفکرانی است که دو چهره دارد: چهره ژورنالیستی او که با حکم ارتدادش و حکم دادگاه قاهره مبنی بر طلاق اجباری از همسرش معروف شده و چهره علمی او که مخصوصا در ایران با همین کتاب (معنای متن) و نقد گفتمان دینی، به عنوان یک نومعتزلی جا افتاده است

مفهوم النص(1990) یا معنای متن که با زیرعنوان «پژوهشی در علوم قرآن» معرفی شده، شاید مهمترین اثر محقق اعتزالی مشرب مصری، نصر حامد ابوزید باشد. هرچند کتاب دیگر او، نقد الخطاب الدینی (نقد گفتمان دینی؛ ترجمه حسن یوسفی اشکوری)، در ایران و حتی کشورهای عربی معروفتر است (داستان این معروفیت و ماجرای ارتداد ابوزید را می توانید در «زندگی نامه مولف»، در انتهای کتاب بخوانید)، اما «مفهوم النص» در راستای تمرکز پروژه ابوزید و عمر علمی وی و ازین جهت سرآمد دیگر آثار اوست

درباره محتوا
کتاب با دومقدمه و یک پیشگفتار عالی (شاید با اهمیتی همسان با خود متن) و سه بخش عمده با عنوان «شکل گیری و شکل دهی متن در فرهنگ»، «ساز و کارهای متن» و «تغییر مفهوم (ماهیت) و کارکرد متن» عرضه شده است و محتوای آن را دست کم از دو جهت می توان ردیابی محتوایی کرد: ر
جهت اول، نسبت آن با دیگر آثار ابوزید است. از این نظر، مفهوم النص، در ادامه رساله ارشد و دکترای اوست که یکی به تفسیر معتزلی قرآن (الاتجاه العقلی فی التفسیر: دراسة فی قضیة المجاز عند المعتزله، 1982- رویکرد عقلی در تفسیر: پژوهشی در مسئله مجاز نزد معتزله)، و دیگری به تفسیر عرفانی-گنوسی آن (فلسفة التأویل: دراسة فی تأویل القرآن عند محی الدین بن عربی، 1983) می پردازد. در واقع هدف ابوزید یافتن قرائتهای دیگری است که بتواند قرآن را به متنی حقیقتاً برای همه زمانها تبدیل کند. در این راه، مفهوم النص با رویکردی هرمنوتیکی و نگاهی پوئتیک (یا ادبی درمعنای متاخر آن) به قرآن و با اتکا به توان دو قرائت معتزلی و عرفانی (در برابر قرائت رسمی دهه هشتاد و نود مصر که قرائتی اشعری-حنفی است) تلاش میکند متن قرآن را با پیوند تاریخی به فرهنگ عربی، از نگاه ایدئولوژیک و نتیجتاً صلب شدن و غیرتاریخی شدن خارج کند
در جهت دوم اما باید به نسبت محتوای اثر با سنت ستبر اسلامی و به ویژه مصری مورد ارجاع او بها داد. تا جایی که من متوجه شدم، «معنای متن» ارجاعات محدود، اما بسیار مهمی دارد. ابوزید در این کتاب با چهار محور اصلی محتواسازی کرده است: تاریخ، علوم قرآن، سنت تفسیری و رویکرد تفسیری
در تاریخ مرجع اصلی او «سیره رسول الله» ابن هشام است. در فصل دومِ بخش نخست (نخستین گیرنده متن)، ارجاعات تاریخی او از تاثیرپذیری پیامبر از محیط خود و به ویژه جریان حنفیت موجود در مکه، بسیار قابل تامل است
در علوم قرآن، ابوزید با خوانش انتقادی دو مرجع همیشگی علوم قرآن، یعنی البرهان زرکشی و الاتقان سیوطی (هر دو اهل قاهره) خواننده را هم با علوم قرآنی سنتی و هم با نحوه بازسازی آن آشنا می کند
در بازسازی و خوانش انتقادی سنت تفسیری، مرجع اصلی ابوزید «مقدمه» ابن خلدون و رساله کمترشناخته شده «جواهر القرآن» غزالی و مرجع فرعی اش، کتاب معروف «احیاء العلوم» اوست
و نهایتا در رویکرد تفسیری خود که در فصول ابتدایی آن را روشن میکند (یعنی رویکرد ادبی به قرآن)، مرهون امین الخولی، ادیب و مفسر مصری است

درباره ترجمه
مصطفی ملکیان در جلسه رونمایی از ترجمه کتاب روانشناسی دین توسط محمد دهقانی، جمله جالبی گفت: ترجمه آقای دکتر دهقانی، متن اصلی کتاب را محققانه تر کرده است
فکر میکنم این وصف بدون هیچ اغماضی درباره «معنای متن» صادق است، منتها با یک اختلاف: ترجمه مرتضی کریمی نیا، نه تنها متن را (با ترجمه دقیق و افزوده های درون متنی و توضیحات پاورقی) عالمانه تر، بلکه درعین حال ساده تر هم کرده است؛ و این تنها از مترجمی بر می آید که تسلط چشمگیری به حوزه ترجمه اثر داشته باشد
ترجمه کریمی نیا، با نظر متخصصانی مثل آذرتاش آذرنوش، محمد مجتهد شبستری، سعید عدالت نژاد، مصطفی ملکیان، محمدعلی ایازی و از همه مهمتر خود ابوزید شکل گرفته و حاصل آن، مقدمه ابوزید برای خواننده فارسی زبان، زندگینامه ابوزید و گفت و گویی با مولف را به بار آورده است

جایگاه «مفهوم النص» در روشنفکری دینی ایران
بی شک، کتاب ابوزید تاثیر زیادی بر فضای روشنفکری ما (آن هم در بالاترین سطح آن) داشته است (به سال چاپ کتاب که بالاتر آورده ام توجه کنید). پرسش اصلی کتاب، پرسش اصلی پروژه «قرائت نبوی» مجتهد شبستری است: «سرشت یا ماهیت کلام خداوند چیست؟» و پاسخ تفصیلی ابوزید به این پرسش، در جای جای متن، یادآور متون سروش است. جدا از بخش نخست که اهمیت فهم تاریخی (قبض و بسط) و توجه به سلوک پیامبر را در فهم وحی (بسط تجربه نبوی) می رساند، بخش آخر کتاب، به ویژه در فهم اختلاف ظریف سروش و ابوزید در مواجهه با وحی (یعنی اختلاف آنها در مواجهه با تفسیر غزالی از وحی) بسیار جالب و مغتنم است.
القصه، اگر کسی روشنفکری دینی در ایران را دنبال کرده باشد، خواندن این کتاب هم برای او آسان تر است و هم جذاب تر و هم مفیدتر

پیش گفتار ابوزید به خصوص برای من نکات جذاب دیگری هم در ارتباط با ماجرای روشنفکری دینی خودمان داشت: ر
ابوزید تحلیل تاریخی بسیار جالبی از ظهور ظاهری گری ارائه می دهد. به خوبی نشان می دهد که چرا حاکمیت دوست دارد یک قرائت را به طور رسمی حاکم کند و به چه معنای خطرناکی می خواهد از قرآن مانیفست بسازد و نهایتاً چگونه بسیاری از اصلاح طلبان دینی، عنصر بازتولید قرائت رسمی بر آمده از قدرت حاکمیت می شوند