ŷ������

کتاب ایران برآمدن رضا خان برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها مرجع نسبتا کامل و البته کتاب مهمی ایست که به وقایع بیشمار ایران در زمان احمد شاه قاجار ، تا ظهوررضا خان و قدرت گرفتن و تاج گذاری او و در نهایت به شکلی بسیار مختصر به اقدامات مهم او در 16 سال پادشاهی او می پردازد .
سیروس غنی ، تاریخ پژوه نزدیک به دو سال از عمر خود را صرف بررسی اسناد و مدارک و آرشیو وزارت خارجه های بریتانیا و آمریکا کرده و حاصل کتابی شده است سخت خواندنی و مهم ، کتابی رُک و بی پرده که برای خواننده جای هیچ گونه پرسشی نمی گذارد .
نویسنده وقایع کتاب را از سالهای آخر احمدشاه قاجار شروع می کند ، زمانی که حکومت مرکزی تنها بر تهران و قزوین آن هم به صورت نصفه و نیمه تسلط دارد ، مشهد را کلنل پسیان ، اصفهان و فارس را عشایر بختیاری ، تبریز را شیخ محمد خیابانی ، کردستان را آق سیمینتو ، خوزستان را شیخ خزعل ، شمال را میرزا کوچک خان جنگلی و بلوچستان را قبایل بلوچ اداره می کردند و حکومت مرکزی عملا قدرتی بر آنان نداشت .
انگلستان پس از انقلاب کمونیستی در روسیه و لغو تمام قرادادهای استعماری تزارها توسط حکومت کمونیستی ایران را به صورت کامل در اختیار خود گرفته بود و اداره امور ایران در دستان وزیر مستعمرات ، لرد کرزن بود . خرج دربار و حقوق کارکنان دولت و ارتش ایران را استعمار انگلستان پرداخت می کرد و احمد شاه ، پادشاه بی کفایت قاجار با جمع آوری مال و اموال ، احتکار غله و سفر به اروپا اوقات خود را می گذراند .
سیاست لرد کرزن ، ضعیف نگه داشتن حکومت مرکزی و حفظ منافع دولت فخیمه با تکیه بر عشایر جنوب و شیخ خزعل و همین طور تطمیع سیاست مداران ضعیف ایرانی و پرداخت رشوه به آنان ( وثوق الدوله ، نصرت الدوله و صارم الدوله ) در جهت امضای قرار داد ننگین 1919 بود . اما زمانی که ماموریت سرپرسی کاکس در ایران تمام شد و هرمان نورمن به عنوان وزیر مختار بریتانیا در ایران منصوب شد ، سیاست استعماری لرد کرزن دیگر حتی روی کاغذ هم کار نمی کرد ، نورمن نسبت به اصل و بنیان سیاست کرزن در ایران شک کرده بود . نورمن به این نتیجه رسید که حکومت مرکزی قوی وایران مستقل و یک پارچه منافع بریتانیا را بیشتر تامین می کند .
نویسنده سپس نگاهی می کند به حضور ژنرال آیرون ساید که پس از بازدیدی از دیویزیون قزاق تبریز و دیدن نظم و انظباط آنها خواستار دیدار با فرمانده آنان رضا میرپنج می شود ، آیرون ساید و نرمن هرکدام بخشی از مقدمات کودتا را برنامه ریزی می کنند ، نرمن سید ضیا را به عنوان نخست وزیر کودتا انتخاب کرده و آیرون ساید پول و امکانات لجستیکی در اختیار رضا خان قرار می دهد ، کودتا به آسانی و بدون اطلاع بریتانیا پیروز می شود . نرمن که سرخود عمل کرده یک هفته پس از کودتا لردکرزن را در جریان آنچه اتفاق افتاده قرار می دهد .
نتیجه ای که سیروس غنی از کودتا می گیرد خواننده را به این نتیجه می رساند که کرزن از کودتا بی خبر و اصولا کودتا را بر ضد منافع بریتانیا می دانست ، اما آنچه کودتا سوم اسفند را پیروز کرد علاوه بر انفعال دولت مرکزی و پشتکار و هوش و اراده رضا خان ، کمک مالی و لجستیک هرمان نورمن و آیرون ساید بود .
پس از کودتا ، رضا خان به سرعت سید ضیا را کنار زده و با هوش و سیاست مثال زدنی خود را به عوامل قدرت ، احمد شاه و مجلس نزدیک می کند ، در مجلس یارگیری کرده و حتی به مدرس هم نزدیک می شود ،در همین حال هم به زور قوای نظامی که دیگر تبدیل به ارتشی منظم شده است ، ایران را دوباره یکپارچه کرده و شکست سختی به کمونیستها و میرزاکوچک خان جنگلی وارد می کند ، خراسان ، تبریز ، شمال ، کردستان ، لرستان را به ایران برمی گرداند . در عرصه سیاست هم سردارسپه دیگر همه کاره شده ، با فشار طرفداران او در مجلس ، شاه مجبور می شود که رضا خان را به نخست وزیری برگزیند و از این لحظه است که برکناری احمدشاه و سلطنت 130 ساله و البته بدون دست آورد قاجارها شروع می شود .
سیروس غنی نگاهی کوتاه انداخته به یاران رضا شاه ، از جمله تیمور تاش و علی اکبر داور ، که هر دو منشا خدمات بسیاری شدند و البته هیچ کدام هر سرنوشت خوبی پیدا نکردند . در حقیقت اصلاحات این دو و به خصوص علی اکبر داور سخت ستودنی ایست ، لیست اقدامات او فهرست بلند بالایی از تاسیس بیمه ، قانون تجارت ، تدوین قانون مدنی ، قانون ثبت و اسناد و بنیانگذار دادگستری نوین ایران را شامل می شود .
نویسنده در پایان اقدامات رضاشاه را در دوران پادشاهی به صورت بسیار کوتاه بررسی کرده ، اقداماتی که اگر چه بسیار مفید و لازم بودند ولی به دلیل فقدان یک برنامه جامع و کامل از جانب رضا شاه( که اصولا آشنایی با این مفاهیم نداشت ) منشا توسعه کشور نشدند .
در پایان کتاب ایران برآمدن رضا خان برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها در هدف خود که بررسی ریشه های کودتا و قدرت گرفتن و به پادشاهی رسیدن رضا خان بوده موفق عمل کرده است ، سیروس غنی با بیان شیوای خود از سنگینی تاریخ کاسته و با دقت و قدرت بخش کوتاه اما مهمی از تاریخ ایران کهن را به نگارش آورده است .
در حقیقت کتاب ایران برآمدن رضا خان تا اندازه ای موفق بوده که عملا حکم مرجع را پیدا کرده است ، تا جایی که نویسندگان و تاریخ پژوهان سرشناسی مانند صادق زیباکلام در کتاب رضا شاه و عباس میلانی در کتاب نگاهی به شاه ، بارها به کتاب زنده یاد سیروس غنی استناد کرده اند .